Polska Konstytucja z 3 maja 1791 roku była pierwszą w Europie, a drugą na świecie (po amerykańskiej z 1787 roku) spisaną ustawą zasadniczą, regulującą ustrój prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Konstytucja 3 Maja została przyjęta przez Sejm Czteroletni. Projekt Konstytucji 3 Maja powstał dzięki współpracy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ze stronnictwem patriotycznym, skupiającym dużą grupę posłów na sejm. Monarcha pracował nad tą ustawą ze swoimi stronnikami od końca 1790 roku. Celem ustawy rządowej miało być ratowanie Rzeczypospolitej, której terytorium zostało uszczuplone w wyniku I rozbioru przeprowadzonego przez Prusy, Austrię i Rosję w 1772 roku. Jej głównymi autorami byli: wspomniany król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki oraz Hugo Kołłątaj. Konstytucja 3 Maja została przyjęta podstępem i w warunkach zamachu stanu. Miejscem obrad była Sala Senatorska Zamku Królewskiego w Warszawie. W trakcie prac Sejmu Czteroletniego wielu posłów, którzy byli stronnikami państw rozbiorowych sprzeciwiało się ustawie, jednak król Stanisław Poniatowski wraz ze swoimi współpracownikami uciekli się do fortelu. Idealną okazją do podstępu był dzień 3 maja 1791 roku, kiedy to wielu przeciwników konstytucji nie powróciło jeszcze z wielkanocnego urlopu, bowiem obrady początkowo planowane były na piąty dzień maja.
Konstytucja 3 Maja została zapisana w 11 artykułach, które poprzedzał uroczysty wstęp (preambuła). Najważniejsze zapisy:
W pierwszych zdaniach dokumentu podkreślano jedność państwa, czego wyrazem miał być jeden rząd, skarb i armia.
Artykuł pierwszy potwierdzał dominującą rolę religii katolickiej.
W drugim akcentowano pozycję szlachty, gwarantując jej przyznane dawniej przywileje.
Artykuł czwarty utrzymywał poddaństwo chłopów wobec szlachty, przyjmując jednak włościan „pod opiekę prawa i rządu krajowego”.
Ustanowienie trójpodziału władzy.
Władzę ustawodawczą miał stanowić dwuizbowy parlament składający się z Sejmu oraz Senatu.
Funkcję wykonawczą miał stanowić król i odpowiedzialny przed Sejmem rząd.
Rolę sądowniczą w państwie powierzono niezależnym trybunałom.
Wprowadzono tron dziedziczny, likwidując wolną elekcję.
Ostatni artykuł poświęcono „sile zbrojnej narodowej”, której celem miała być obrona.
27 kwietnia 1792 w Petersburgu przeciwnicy reform Sejmu Czteroletniego pod hasłem obrony zagrożonej wolności zawiązali konfederację przeciw Konstytucji 3 Maja. Przywódcy konfederacji ogłosili jej akt w miejscowości Targowica. Próba wprowadzenia konstytucji w życie została zniweczona już w połowie 1792 roku wkroczeniem armii rosyjskiej w granice Polski. Ostatecznie uchylił ją sejm grodzieński 23 listopada 1793 roku. Konstytucja 3 Maja było dla Polaków niezwykle ważna, więc obchodzono rocznicę jej uchwalenia. W czasach zaborów było to jednak zabronione. Dopiero w 1919 roku, gdy Polska odzyskała niepodległość po I wojnie światowej, 3 maja oficjalnie ustanowiono świętem narodowym.
Małgorzata Materkowska
